Velo Czorsztyn, łącząc historyczne miejsca oraz krajobrazowe perełki Pienin, zaprasza do wyjątkowej podróży – zarówno w sensie geograficznym, jak i czasowym. Trasa biegnie w cieniu średniowiecznych zamków, wśród wsi o podhalańskiej tradycji i nad sztucznym akwenem Jeziora Czorsztyńskiego. Dla miłośników historii to okazja, by prześledzić koleje dawnego pogranicza polsko-węgierskiego, a dla entuzjastów przyrody – by chłonąć zmieniające się barwy Pienin o każdej porze roku.
Geneza i znaczenie zamków Czorsztyn i Niedzica (Dunajec)
Historia ziemi czorsztyńskiej splata się z losami dwóch warowni: zamku w Czorsztynie oraz zamku w Niedzicy. Pierwsze wzmianki o drewnianych zabudowaniach na wzgórzu Czorsztyna pochodzą jeszcze z XIII wieku, choć oficjalnie zamek wymieniany jest dopiero w XIV wieku. Jego głównym zadaniem było strzeżenie szlaku handlowego prowadzącego w kierunku Węgier oraz kontrola przepraw na Dunajcu. W czasach panowania Kazimierza Wielkiego warownię znacznie rozbudowano, by wzmocnić obronę przed ekspansją węgierską.
Zamek w Niedzicy, którego budowa rozpoczęła się między 1308 a 1313 rokiem, za panowania króla Karola Roberta z dynastii Andegawenów, władcy Węgier miał na celu zabezpieczenie północnej granicy Królestwa Węgierskiego oraz ochronę szlaku handlowego, który przebiegał przez dolinę Dunajca i łączył Kraków z Budapesztem. Zamek pełnił funkcję obronną, kontrolując ruch na rzece i na ważnym trakcie handlowym.
Zamek Wronin w Czorsztynie wzniesiony został najprawdopodobniej w XII wieku. Według tradycji przekazanej przez Długosza właścicielem zamku w Czorsztynie w roku 1246 był Piotr Wydżga herbu Janina, szlachcic ziemi krakowskiej, następnie krzyżowiec, był on również właścicielem zamku Rytra, Łącka oraz zamku Lemiasz. Początki istnienia zamku związane są z działalnością św. Kingi jako Pani Sądeckiej. Przeprowadzone prace archeologiczne potwierdziły, że resztki drewnianych budowli i wału ziemnego u podnóża zamku pochodzą z końca XIII wieku, natomiast na wiek XIV datowana jest wieża wzniesiona w typie stołpu, podobna do wież w Czchowie i Rytrze.
Przez stulecia oba grody były miejscami pobytu polskich i węgierskich władców oraz ośrodkami administracyjnymi. W Czorsztynie rolę starostów pełnili między innymi Zawisza Czarny i Władysław Jagiełło, co dodatkowo podkreśla znaczenie strategiczne tego rejonu.
Jezioro Czorsztyńskie i budowa zapory
Pierwsze plany budowy zbiorników retencyjnych, w tym zbiornika w Czorsztynie na najbardziej zagrożonych powodziami karpackich dopływach górnej Wisły pojawiły się już w roku 1905. Mowa była wówczas o budowie zbiorników w Czorsztynie i Rożnowie na Dunajcu, w Porąbce na Sole i w Mucharzu na Skawie. Po katastrofalnej powodzi w 1934 roku podjęto decyzję o natychmiastowej budowie zbiornika w Rożnowie. Następny w kolejności miał być budowany zbiornik czorsztyński, ale wybuch wojny spowodował odłożenie tych planów w czasie.
Do pomysłu budowy zbiornika powrócono w latach 50. XX wieku. Prace budowlane rozpoczęto jednak dopiero w 1970 r. i trwały niemal 25 lat, aż do 1996. W roku 1997 zbiornik został zapełniony tworząc Jezioro Czorsztyńskie. Do przyspieszonego zapełnienia zbiornika przyczyniła się wielka powódź w 1997 roku.
Jezioro ma pojemność maksymalną około 234,5 mln m³, powierzchnię ok. 11 km² i długość linii brzegowej sięgającą 30 km. Głównym celem było zabezpieczenie dolin Dunajca i Popradu przed powodziami. Poza funkcją gospodarczą akwen szybko stał się ważnym punktem turystycznym – kąpielisko, ośrodek sportów wodnych, a także doskonałe tło do krajobrazowych wycieczek.
Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze okolic
Wzdłuż brzegów jeziora odnaleźć można jeszcze tradycyjne, drewniane zabudowania wsi Frydman, Falsztyn czy Kluszkowce, które zachowały autentyczny klimat regionu pienińskiego. Największą liczbę starych budowli drewnianych domówi i willi przeniesionych przed zalaniem Doliny Dunajca z Czorsztyna, Maniów, Kluszkowiec można zobaczyć w Osadzie Turystycznej Czorsztyn na Stylchynie.
To właśnie tu pielęgnuje się dawne przepisy kulinarne – hodowane w górskich potokach pstrągi trafiają na stoły miejscowych gospodarstw agroturystycznych i tawern. W Falsztynie działają pstrągarnie, w których odwiedzający mogą skosztować rybnych specjałów bezpośrednio „z patelni” lub w wędzonej wersji.
Pieniński krajobraz z charakterystycznym masywem Trzech Koron i pasmem Pienin Właściwych rozciąga się po obu stronach linii brzegowej. Ruiny zamku Czorsztyn górują nad jeziorem, oferując panoramę na Dolinę Dunajca, Pieniny i Tatry. Dzięki Velo Czorsztyn można podziwiać zmienne oblicza przyrody – od wiosennego rozkwitu łąk, przez letnie barwy lasów, aż po jesienne bukowo-grabowe lasy mieniące się złoto-czerwonymi odcieniami.
Symbole lokalnej historii – od Kostki -Napierskiego po legendy górali
Ruiny zamku Czorsztyn są świadkiem wielu wydarzeń – w 1651 r. zamek został zdobyty przez zbuntowanych górali biorących udział w powstaniu Kostki Napierskiego, co na trwałe wpisało się w lokalne opowieści i legendy. Zamek w Niedzicy słynął z gościnności wobec polskich i węgierskich władców. Po pożarze w 1790 r., wywołanym uderzeniem pioruna w dach, warownia zaczęła popadać w ruinę. Dziś Niedzica jest już odbudowanym zamkiem który co roku przyciąga tysiące turystów, podobnie jak zrekonstruowane na przestrzeni ostatnich 30 lat malownicze ruiny zamku w Czorsztynie, przyciągające również tysiące turystów z całej Polski.
Wiek XX i przemiany krajobrazu
Budowa zapory w Niedzicy była jednym z najważniejszych projektów inżynieryjnych w Polsce Ludowej. Prace obejmowały betonowanie korpusu, przegradzanie nurtu Dunajca i stopniowe zalewanie doliny. W wyniku tego powstałego zbiornika zalane zostały niektóre stare, nadbrzeżne zabudowania, a migracja ryb wymusiła budowę przepławki. Jezioro zyskało status ośrodka żeglarskiego i rekreacyjnego – obok niego powstały pensjonaty, hotele, ośrodki agroturystyczne, wypożyczalnie sprzętu wodnego oraz liczne punkty widokowe.
Trasa rowerowa Velo Czorsztyn
Otwarcie szlaku rowerowego Velo Czorsztyn (trasa ma długość 30 km) w ramach projektu Velo Małopolska w 2019 roku spoiło dawne drogi lokalne z nowoczesną infrastrukturą rowerową. Trasa łączy fragmenty historii – od średniowiecznych murów zamków po XX-wieczne budowle hydrotechniczne. W trakcie wakacyjnych sezonów wieś Czorsztyn, Niedzica, Frydman czy Maniowy ożywają za sprawą rowerzystów, którzy zatrzymują się, by poznać lokalne legendy, spróbować regionalnych potraw i wysłuchać opowieści o przeszłości tego zakątka. Jednocześnie panoramy jeziora i gór przypominają, że to miejsce od zawsze kształtowały wspólnie natura oraz ludzka ingerencja – najpierw w postaci średniowiecznych warowni, a później hydraulicznej inwestycji, której skutki widoczne są do dziś.
