Akcja „Wisła” była jedną z najbardziej kontrowersyjnych operacji przesiedleńczych w powojennej Polsce. Rozpoczęta 28 kwietnia 1947 roku, miała na celu „oczyszczenie” południowych terenów Polski z rzekomych zagrożeń związanych z ukraińskimi bojownikami i organizacjami nacjonalistycznymi, takimi jak UPA (Ukraińska Powstańcza Armia). Operacja objęła głównie tereny, na których mieszkała ludność ukraińska, w tym regiony Pienin: Szlachtowej, Jaworek, Białej i Czarnej Wody gdzie życie mieszkańców zostało dramatycznie zmienione.
Tło Akcji „Wisła”
Po zakończeniu II wojny światowej, Polska znalazła się w nowej, powojennej rzeczywistości, w której zdominowana przez ZSRR władza komunistyczna dążyła do wzmocnienia swojej pozycji i eliminacji wszelkich potencjalnych zagrożeń. W połowie lat 40. XX wieku na południowych terenach Polski, szczególnie w Beskidach, Bieszczadach i innych górskich regionach, wciąż aktywne były grupy ukraińskich partyzantów, które walczyły zarówno z Niemcami, jak i później z nowym reżimem komunistycznym.
Celem operacji „Wisła” było zmuszenie ukraińskiej ludności do opuszczenia tych terenów, co miało osłabić ukraińskie struktury wojskowe i zarazem zapewnić stabilność nowemu reżimowi. W wyniku tej operacji, około 140 tysięcy osób, głównie Ukraińców, zostało deportowanych do innych części Polski, głównie na Dolny Śląsk, Ziemie Odzyskane, a także do centralnych i północnych regionów kraju.
Do 1945 r. na terenie Rusi Szlachtowskiej łącznie żyło 2100 Łemków. Od reszty Łemkowszczyzny teren ten oddzielony był przez Pieniny, pasmo Radziejowej (Gromadzka Przełęcz) i zdominowaną przez Polaków dolinę Popradu. Taka izolacja spowodowała, iż mieszkańcy tego obszaru silnie ulegali wpływom polskim. Utrzymywali się z uprawy roli i pasterstwa. Mieszkańcy Białej Wody specjalizowali się w naprawianiu rozbitych glinianych naczyń, lepiąc je i wzmacniając drutem. Większość ich domów, zwanych chyżami, była jednoizbowa, bez komina.
Większość mieszkańców wyjechała do Ukraińskiej SRR (УССР) już 1945 r. w ramach wymiany mieszkańców pomiędzy Polską i Związkiem Radzieckim. Wówczas Pieniny opuściło blisko 1850 Łemków. W ramach Akcji „Wisła” w 1947 roku do opuszczenia tego terenu zmuszono nieliczne, pozostające tam jeszcze rodziny Łemków, ogółem około 350 osób. Na spakowanie się i opuszczenie swoich domów mieli jedną godzinę.
Przebieg Akcji „Wisła” w południowej Polsce
W dniach 28-30 kwietnia 1947 roku, wojska i służby bezpieczeństwa rozpoczęły akcję na terenach południowych, w tym w Pieninach. Tereny te były zamieszkiwane przez znaczną liczbę Ukraińców, którzy od pokoleń mieszkali w tym regionie. Szlachtowa była częścią obszaru objętego operacją, a mieszkańcy, niezależnie od ich narodowości, zostali poddani brutalnemu przymusowi opuszczenia swoich domów.
Deportacja i dramaty mieszkańców
Żołnierze Wojska Polskiego oraz funkcjonariusze UB (Urząd Bezpieczeństwa) przy wsparciu milicji przeprowadzili brutalne przesiedlenia. Ludzie byli zmuszani do opuszczenia swoich domów, bez względu na stan ich zdrowia, wiek czy sytuację rodzinną. Całe rodziny, w tym dzieci i osoby starsze, zostały zmuszone do długiej wędrówki w kierunku wschodnich i centralnych terenów Polski. Część z deportowanych trafiła do obozów przejściowych, a potem na osiedla w nowych miejscach, gdzie musieli stawić czoła trudnym warunkom życia.
Deportacje miały nie tylko wymiar fizyczny, ale także kulturowy i społeczny. Wiele rodzin straciło wszystko, co posiadało, a zniszczenie ukraińskich wspólnot i tradycji na tych terenach miało głęboki wpływ na zachowanie pamięci o tej grupie etnicznej w regionie.
Reakcja lokalnych mieszkańców.
Choć operacja „Wisła” miała na celu głównie deportację Ukraińców, jej skutki dotknęły także innych mieszkańców Pienin i Szlachtowej, w tym Polaków. Zdecydowana część osób, które zamieszkiwały te tereny, nie była w stanie uniknąć represji, a ich życie uległo drastycznym zmianom. Część ludzi, choć nie była pochodzenia ukraińskiego, musiała zmieniać miejsce zamieszkania w wyniku masowej migracji i reorganizacji społecznej, co powodowało napięcia i frustrację.
Pieniny po Akcji „Wisła”
Po zakończeniu Akcji „Wisła” Pieniny i okolice, w tym Szlachtowa, Jaworki, Biała i czarna Woda zostały niemal całkowicie wyludnione z ukraińskich mieszkańców. Choć deportacje wstrząsnęły społecznością ukraińską, w regionie powoli osiedlali się Polacy, którzy próbowali odbudować życie w tej malowniczej, lecz już pod wieloma względami zmienionej okolicy.
W wyniku tej operacji, w Pieninach pojawiły się nowe osadnictwa polskie, a region stopniowo odzyskiwał swoją stabilność. Jednak, biorąc pod uwagę konsekwencje społeczne, kulturowe i psychiczne, ślady tamtych wydarzeń wciąż są obecne w pamięci mieszkańców regionu, zarówno tych, którzy zostali deportowani, jak i tych, którzy zostali na miejscu.
Dziedzictwo Akcji „Wisła”
Akcja „Wisła” pozostawiła trwały ślad w historii Polski i regionu Pienin. Wspomnienia o tej operacji wciąż budzą kontrowersje, szczególnie w kontekście praw człowieka, etnicznych napięć i politycznych rozliczeń. Choć akcja była częścią polityki komunistycznej, zmierzającej do centralizacji władzy, to jej skutki wciąż pozostają w cieniu, szczególnie wśród społeczności ukraińskiej.
Współczesne spojrzenie na Akcję „Wisła” często wiąże się z refleksją nad wartością tolerancji, poszanowania mniejszości narodowych i praw człowieka. Pomimo upływu lat, pamięć o tej operacji wciąż budzi emocje i jest przedmiotem dyskusji, zarówno w kontekście historii, jak i współczesnych relacji polsko-ukraińskich.
Akcja „Wisła” pozostaje jednym z najciemniejszych rozdziałów powojennej historii Polski, szczególnie w regionie Pienin i Szlachtowej. Przesiedlenia te miały tragiczne konsekwencje dla wielu ukraińskich rodzin i pozostawiły trwały ślad w pamięci lokalnej społeczności. Dziś, po upływie niemal 80 lat, temat ten wciąż jest żywy w dyskursie historycznym i społecznym, przypominając o złożoności i trudności decyzji podjętych w latach powojennych.
