8 listopada 1412 roku zawarto tzw. zastaw spiski, w ramach którego król Węgier Zygmunt Luksemburski uzyskał pożyczkę od króla Polski Władysława Jagiełły. Środki te, w wysokości 37 000 kop groszy praskich, były Zygmuntowi potrzebne na finansowanie wojny z Wenecją oraz jego starania o uzyskanie korony niemieckiej. W zamian za tę kwotę Zygmunt przekazał Polsce część terytorium Spisza, które to ziemie stanowiły zabezpieczenie pożyczki udzielonej przez Jagiełłę Zygmuntowi. Porozumienie dotyczące zastawu spiskiego zostało podpisane w Zagrzebiu, a zwrot pożyczki miał nastąpić na Zamku Dunajec w Niedzicy. Do tego jednak nie doszło, a zastawione tereny należały do Polski do roku 1769.
Na początku XV wieku Zygmunt Luksemburski, będący jednocześnie królem Węgier, Niemiec i późniejszym cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, znalazł się w trudnej sytuacji finansowej. Prowadził kosztowne wojny oraz angażował się w skomplikowane przedsięwzięcia polityczne na terenie Europy Środkowej. Aby pozyskać fundusze na dalsze działania, zwrócił się o pomoc do Polski, co doprowadziło do zawarcia zastawu spiskiego.
Warunki umowy zastawu
Zgodnie z umową zawartą w Zagrzebiu, Zygmunt zastawił Polsce trzynaście miast oraz zamek Lubowlę, Podoliniec i Gniazda na terenie Spisza. W zamian za to otrzymał pożyczkę w wysokości 37 000 kop groszy praskich, co odpowiadało 7,5 tony czystego srebra (ponad 8 ton monet). Środki te pochodziły głównie z odszkodowań wojennych, jakie Polska otrzymała od Zakonu Krzyżackiego po I pokoju toruńskim z 1411 roku.
Kwota pożyczki miała zostać zwrócona w tej samej wysokości oraz w miejscu wypłaty – na węgierskim wówczas zamku w Niedzicy. Jednakże, mimo upływu czasu, Zygmunt nigdy nie spłacił swojego długu, co skutkowało długotrwałą polską kontrolą nad zastawionymi ziemiami.
Zastawione tereny i administracja
W skład zastawu weszły m.in. Lubowla z zamkiem, Podoliniec, Gniazda oraz trzynaście miast wydzielonych z tzw. Prowincji XXIV Spiskich Miast Saskich. Były to:
- Biała Spiska
- Lubica
- Matejowce
- Nowa Wieś Spiska
- Poprad
- Spiska Sobota
- Wierzbów
- Straże
- Ruszkinowce
- Wielka
- Spiskie Podgrodzie (z wyjątkiem zamku)
- Spiskie Włochy
- Twarożne
Do zastawionych terenów należało również piętnaście przynależnych wsi. Powstało starostwo spiskie z siedzibą w Zamku Lubowlańskim, zarządzane przez polskich starostów. Zastawione ziemie podzielono na kilka enklaw, z których największa – okręg podoliniecki – graniczyła bezpośrednio z Polską. Pozostałe enklawy obejmowały okolice Białej Spiskiej, Popradu, Nowej Wsi Spiskiej oraz Spiskiego Podegrodzia.
Jednym z pierwszych starostów spiskich był słynny rycerz Zawisza Czarny z Garbowa, który pełnił tę funkcję w latach 1420–1428. W późniejszych latach starostwo często znajdowało się w rękach rodu Lubomirskich, którzy uczynili z niego jedno z głównych źródeł swojej potęgi finansowej.
Autonomia miast i dalsze losy zastawu
Pozostałe przy Węgrzech miasta Spisza utworzyły Prowincję XI Miast Spiskich z głównym ośrodkiem w Spiskim Czwartku. Posiadały one szeroką autonomię, lecz z czasem ich znaczenie spadało. Już w 1465 roku stały się częścią „państwa spiskiego”, którego właścicielem był pan na Zamku Spiskim.
W późniejszych latach, mimo prób odzyskania zastawionych ziem przez Węgry, polska administracja utrzymała kontrolę nad regionem. W 1489 roku sąd papieski we Wrocławiu orzekł, że miasta spiskie pozostaną przy Polsce z powodu niestabilności politycznej w Królestwie Węgier pod rządami Habsburgów. W rezultacie tereny te pozostały częścią Polski aż do 1769 roku.
Utrata ziem spiskich i interwencja austriacka
Pod koniec XVIII wieku sytuacja geopolityczna zmieniła się na niekorzyść Polski. Wiosną 1769 roku, podczas konfederacji barskiej, doszło do próby opanowania zamku w Starej Lubowli przez oddział konfederatów dowodzony przez Józefa Bierzyńskiego. Zamek był wtedy w posiadaniu Kazimierza Poniatowskiego, który wezwał na pomoc Austriaków. Na rozkaz cesarza Józefa II Habsburga, wojska austriackie zajęły starostwo spiskie, co stało się wstępem do zagarnięcia w 1770 roku kolejnych starostw: czorsztyńskiego, nowotarskiego i sądeckiego.
Austriacka okupacja trwała do I rozbioru Polski w 1772 roku, kiedy to tereny te oficjalnie stały się częścią Węgier rządzonych przez Habsburgów.
Zastaw spiski był jednym z najdłużej trwających porozumień tego typu w średniowiecznej Europie, a jego skutki były odczuwalne przez kolejne stulecia. Stanowił przykład pragmatycznego sojuszu polsko-węgierskiego, który z czasem przerodził się w źródło konfliktów. Chociaż pierwotnie miał charakter tymczasowy, kontrola Polski nad zastawionymi ziemiami przetrwała niemal 360 lat.
Porozumienie to nie tylko wpłynęło na rozwój gospodarczy i polityczny Spisza, ale również odcisnęło swoje piętno na stosunkach polsko-węgierskich, będąc świadectwem zarówno bliskiej współpracy, jak i rywalizacji tych dwóch narodów.
