Willa „Pałac” to jeden z bardziej znanych obiektów architektonicznych w Szczawnicy. Willa została wzniesiona przy dzisiejszym Placu Dietla 7 w latach 1864-1866. Jej fundatorem był ówczesny właściciel Szczawnicy Józef Szalay.
Pierwotnie na miejscu obecnej willi stał pierwszy szczawnicki dom zdrojowy o nazwie „Dom za potokiem” albo „Pałac za potokiem” wybudowany w 1827 r. przez Jana Kutscherę. Tuż obok „Pałacu za potokiem” (od którego pochodzi nazwa budowli ) w tamtym czasie przepływał Potok Szczawny którego bieg później zmodyfikowano.
Po rozbiórce „Pałacu za potokiem”, w 1864 r. wybudowano drewnianą galerię spacerową, która służyła kuracjuszom jako schronienie przed deszczem i upalnym słońcem. Na wyższym tarasie w latach 1864–1866, według projektu Józefa Szalaya, wzniesiono willę „Pałac”. Połowa willi należała do Józefa Szalaya, a połowa do jego syna, Władysława. Zgodnie z testamentem Józefa, w 1876 r. należąca do niego część budynku stała się własnością Akademii Umiejętności. Drugą część instytucja kupiła w 1880 r.
Przez lata w budynku znajdowało się biuro Komisji Zdrojowej, czuwającej nad funkcjonowaniem uzdrowiska. W okresie międzywojennym główne wejście umieszczono centralnie i poprowadzono do niego trójbiegowe, kamienne schody (zlikwidowano je w 1972 r. Ówczesny właściciel, Adam Stadnicki przebudował także galerię spacerową, przekształcając ją w ciąg punktów sprzedażowych. W jednym z nich otwarto biuro podróży „Orbis”.
W „Pałacu” do 1939 r. mieścił się hotel, w 1950 r. otwarto restaurację Gminnej Spółdzielni „Zdrojowa”, a od 1971 r. do 2012 r. znajdowało się tu Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya. Willę odzyskali wtedy spadkobiercy rodziny Stadnickich, a muzeum przeniosło się do obiektu w Szlachtowej.
Budynek wzniesiono z cegły, na podmurówce z kamienia łamanego. Został skonstruowany na planie wydłużonego prostokąta, z dwoma ryzalitami. Korpus oraz skrzydło południowe (od zachodu cofnięte względem lica ściany, z wieżą zegarową) są jednotraktowe. Skrzydło północne dwutraktowe.
Ściany willi zostały z obu stron otynkowane. Elewacja frontowa (wschodnia) jest dziewięcioosiowa, z tarasem spacerowym, pod którym znajdują się punkty sprzedażowe. Skrzydła, ujęte w narożach pilastrami wielkiego porządku, są wysunięte względem korpusu, przed którym znajduje się mniejszy taras, ograniczony metalową balustradą, przykryty okapem dachu. Na środkowej osi znajduje się portfenetr, przez całą długość korpusu biegnie gzyms nadokienny. W połaci dachu centralnie znajduje się mansarda, a po jej obu stronach rozmieszczone zostały lukarny.
Na parterze skrzydła budynku posiadają po parze okien. Na piętrze skrzydła północnego znajduje się taras z żeliwną balustradą, przykryty dachem pulpitowym, wspartym na kolumnach i filarach przyściennych. W drugiej kondygnacji skrzydła północnego znajduje się para okien. W elewacji północnej oraz południowej znajdują się otwory drzwiowe.
Dachy są kryte blachą, korpus i ryzality przykryto dachami dwuspadowymi, a wieżę – czterospadowym dachem namiotowym (dachem brogowym). Powierzchnia użytkowa obiektu wynosi 415 m², kubatura liczy 4 350 m³.
Willa „Pałac” została wybudowana w okresie rozkwitu Szczawnicy jako uzdrowiska. Obiekt ten był częścią większego kompleksu uzdrowiskowego, który przyciągał kuracjuszy z całej Polski oraz z zagranicy. Willa była wykorzystywana jako miejsce zakwaterowania dla gości uzdrowiska, oferując komfortowe warunki pobytu w eleganckim otoczeniu.
Willa „Pałac” reprezentuje styl eklektyczny z elementami architektury neorenesansowej i neobarokowej. Budynek wyróżnia się eleganckimi fasadami, bogatymi zdobieniami oraz harmonijną kompozycją. Charakterystyczne dla willi są także przestronne tarasy oraz duże okna, które zapewniają dostęp do naturalnego światła i pięknych widoków na otaczające góry.
Przez szereg lat od powstania Willa „Pałac” pełniła rolę pensjonatu dla kuracjuszy, którzy przybywali do Szczawnicy w celach leczniczych. W obiekcie znajdowały się komfortowe pokoje, jadalnia, a także pomieszczenia do zabiegów i relaksu. Kuracjusze mogli korzystać z dobrodziejstw naturalnych źródeł wód mineralnych, które miały właściwości lecznicze, szczególnie przy chorobach układu oddechowego i pokarmowego.
Materiale wykorzystano m.in. informacje z wikipedia.pl
